Klasik Arap edebî tenkidinde nesnelliğin imkânı üzerine: Nâbiga ez-Zübyânî ile Hassân b. sâbit tartışması ve “Mina” şiiri üzerindeki değerlendirmeler bağlamında

Abstract

Bir şeye iyi/güzel veya kötü/çirkin hükmü verme noktasında genel-geçer ölçütler var mıdır? Bu ölçütlerin ve dolayısıyla ortak yargıların varlığı mümkünse gerekçelendirmeler nasıl şekillenir? Bunların teoride gerçekleşebildiği/gerçekleşebileceği varsayılsa bile uygulamadaki karşılığı ne kadar olabilir? Bu tür sorular her ilmî disiplinin cevaplamaya çalıştığı önemli sorulardır. Ancak bu çalışmadaki muhatabı klasik Arap edebî tenkit disiplinidir. Bu çalışmada tenkitte nesnelliğin imkânı uygulamalı iki örnek üzerinden ele alınmıştır. Kudâme b. Caʿfer (öl. 337/948), Merzübânî (öl. 384/994), İbn Cinnî (öl. 392/1002), Merzûkī (öl. 421/1030), Sekkâkî (öl. 626/1229) ve İbn Ebü’l-İsbaʿ el-Mısrî (öl. 654/1256) gibi önemli eleştirmenlerin taraf oldukları Nâbiga ez-Zübyânî (öl. 604) ve Hassân b. Sâbit (öl. 60/680) tartışması, üzerinde durulan ilk meseledir. İkinci mesele ise İbn Kuteybe’nin (öl. 276/889) “lafzı güzel, manası zayıf” şiire örnek olarak zikrettiği ve İbn Tabâtabâ (öl. 322/934), Ebu Hilâl el-Askerî (öl. 400/1009), Kâdı Cürcânî (öl. 392/1001-1002), Abdülkâhir Cürcânî (öl. 471/1078-79), İbnü’l-Esîr (öl. 637/1239) ve Kazvîni (öl. 739/1338) gibi önemli münekkitler tarafından farklı değerlendirmelere tabi tutulan beyitlerdir. Bu değerlendirmedeki yorumlara ve ulaştıkları sonuçlara göre çalışmada münekkitler taksim edilmiştir. Bu yolla ölçüt, hüküm ve gerekçelendirme üçlüsü dikkate alınmış ve nesnelliğin imkânı ile ilgili birçok somut veriye ulaşılmıştır. Tüm bu veriler ışığında edebî tenkitte genel-geçer ölçütlere ve ortak yargılara ulaşmanın oldukça zor olduğu mülahaza edilmiştir. Bununla beraber ölçüt, hüküm ve gerekçelendirmenin güçlü bir şekilde ortaya konması durumunda ortak zeminde buluşma imkanının arttığı kaydedilmiştir. Aynı zamanda bu tür çalışmaların iʿcâz meselesine dair farklı açılımlar sağlayabileceği sonucuna ulaşılmıştır.

Are there common criteria for judging something good-beautiful or bad-ugly? If the existence of these criteria, and therefore common judgments, is possible, how do justifications take shape? Even if it is assumed that they can be realized in theory, how much can they be realized in practice? These are important questions that every scientific discipline tries to answer. However, the addressee of these questions in this study is the discipline of classical Arabic literary criticism. In this study, the possibility of objectivity in criticism is discussed through two practical examples. The debate between al-Nābiga al-Zubyānī (d. 604) and Hassān b. Sābit (d. 60/680), which was taken sides by important commentators such as Qudāma b. Jaʿfar (d. 337/948), al-Marzubānī (d. 384/994), Ibn Jinnī (d. 392/1002), al-Marzūqī (d. 421/1030), al-Sakkākī (d. 626/1229), and Ibn Abū al-Isbaʿ alMisrī (d. 654/1256) is the first issue to be addressed. The second issue is the poem that Ibn Qutayba (d. 276/889) cites as an example of “beautiful in wording but weak in meaning” and which is cited by important critics such as Ibn Tabātabā (d. 322/934), Abu Hilāl al-Askarī (d. 400/1009), Qādī Jurjānī (d. 392/1001-1002), Abdulqâhir Jurjānī (d. 471/1078-79), Ibn al-Asīr (d. 637/1239) and alQazwīni (d. 739/1338). According to the comments in this evaluation and the results they reached, the critics were divided in the study. In this way, the triad of criterion, judgment and justification were taken into consideration and many concrete data about the possibility of objectivity were reached. In the light of all these data, it has been considered that it is quite difficult to reach general-valid criteria and common judgments in literary criticism. However, it was noted that if the criteria, judgment and justification are presented in a strong way, the possibility of meeting on common ground increases. At the same time, it was concluded that such studies can provide different insights into the issue of iʿjāz.